"A mədəniyyətinin A dili lüğəti" kitabından
(Əvvəli gedib)
Elə səslər var, o incəlik, həlimlik, dostluq, birlik, həzinlik təlqin edir, nümayiş etdirir. Bir də gördün həmən incə, həlimlik saçan səs, başqa bir səsin yanında, sözün hecasında, tərkibində baş kəsənə, cəllada, qəddarlığa imza atan bir hal, durum yaradıb, çevrildi.
Səslərin konkret xarakteri olmadığı haqqında nəsə danışmaq mümkündü bu zaman. Ancaq ola bilməz, hər səsin bir özgürlüyü də olmasın. Bu kəsindi. A səsi yalnız a kimi səslənəndə a-dır. S səsi s kimi səslənəndə s- səsinə xas ilahi yapılanmada özünü büruzə verir deyək. A səsi x səsinin yanında gələndə artıq bayaqkı a səsi deyil, ola da bilməz. S səsinin yanında bir o, bir r səsi əlavə eləsək sor sözünün səslənişindəki s, artıq o tək, tənha qalmış özgür s səsi deyildi.
Məsələn:
**
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Küləkli günlərdə külək- gül əkən ( necə əkir bu yazılıb), gen ( zamanın əsli işıqdan götürülüb)
Ağaclar atır ağaclığın – ağac-uca istək, at-(Maq) itirməkdəndi,
Toz oyanır yerindən - toz-tez ( sürətlə yayılır deyə) yer- yar ( sevdiyin, enerjini verdiyin məkan yer olur)
Atır yuxarıda aclığın - at (maq) itir, yuxarı-yokarı ( təmizlik yoxluqdadır), ac-(lıq)-azdı ( acan azalır, ölür)- ölülüyün
Yağışın qoxusu duyulur – yağış-axış, qoku-okudandır ( qoxu, oxuya biləndən gələr. Oxuyan da İlahidən oxur, duy-doy ( doyan adam duyar)
Evlər görünür süsgün, - ev- ov, gör (mək)- süsgün-
Burnunun ucunda boz hava- burun-burulan, uc-
yıxılan, boz-buz, hava-Allah
Var
Qızaran ləzgi tələsir Bakıda - qızar (maq)- közərən,
ləzgi, tələs (mək)- tələyə
düşən, Bakıda
Ağclar odun olacağından qorxmur - ağac –uca istək, odun- odluq-adlıq olan, ol (an)-ul, səs demək, qorx
Deyəsən budaqların əsdiri r- de (mək)- do-sə demək yenə, budaq-kəsilən-çıxan ucalıq
O yanda qaçqınlar – o-o, yan-atəş-yanğın, qaçqın-qaçan qan
Sobasına boru kəsdirir - soba-su-oba-od verən, isti verən, boru-buru-burulan, kəsdir (mək)- küsdürm-məkdi.
İNDİ BU ŞEİRİ əsl mənası ilə təqdim edək.-1
**
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Gün əkən gen
Uca istək itirir uca istəyini, sonsuz arzusunu itirir
Toz səslənir yarından - toz söhbət açır yarından
Itir yoxluqda ölümün - sənin ölümün itir yoxluqda
Axışın yoxuşu doyur - axışın yoxuşu doyurur
Itir yoxluqda ölümü
Axış oxudan duyar - axışından oxunan duyur
Ovlar görünür süskün - ovlar görünür süskün
Burulanın yıxılanında buz Allah var - burulanın
yıxılanında buz Allah var
Közərən ləzgi tələyə düşür bakıda - közərən ləzgi tələyə
düşür bakıda
Uca istəklər Adlıq səsdən oxumur - uca istəklər adlıq
səsdən oxunur
Do-san kəsilən ucalıqların əsdirir ( asdırır)
O atəşdə qaçan qanlar
SONA- bu söz ən çox su sonası kimi dilimizdə qalıblaşıb. Sona-sı sözü isə suma-sı, su+ana-sı kimi demək mümkün.
Su obasına, yəni od verəninə, istilik verəninə
Burulanı küsdürür.
**
İNDİ BU ŞEİRİ əsl mənaları ilə təqdim edək.-2
**
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
Gün əkən gen
Uca istək itirir uca istəyini, sonsuz arzusunu
Toz səslənir yarından
Itir yoxluqda ölümün
Axışın yoxuşu doyur
Itir yoxluqda ölümü
Axış oxudan duyar
Ovlar görünür süskün
Burulanın yıxılanında buz Allah var
Közərən ləzgi tələyə düşür bakıda
Uca istəklər Adlıq səsdən oxumur
Do-san kəsilən ucalıqların əsdirir (asdırır)
O atəşdə qaçan qanlar.
Su obasına, yəni od verəninə, istilik verəninə
Burulanı küsdürür
**
1.Dil bərpası üçün Yunus İmrədən məşhur bir mətn parçası:
Məni məndə demə məndə deyiləm
Bir mən vardı məndə məndən içəri
Süleyman quş dilin bilir dedilər
Süleyman var süleymandan içəri
Sözlərin anlamı:
- mən : yer, mənzil demək.
- de-mə (mək): dua deməkdir.
- bir: bu söz bar demək.
- var : ver.
- iç-əri : uç+ər kimidi. Anlamı-insanın içi demək iç yeri, uçuş yeri demək.
- süleyman : ad olduğu kimi qorunur. (ancaq bu başqa bir mülahizədir. yer, şəxs adları məsələsi)
- quş : qoşulan deməkdir.quş uçduğu zaman göyə, yuxarı bir növ qoşulur.
- dil: dö-dü. ( insan dilindən artır, çoxalır. Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz. Bax, dil, o sözdü. )
-bil(mək) : bul
Bu mətndə 9 sözün açımı ilə mətni yenidən bərpa edəcəyik.
2. mətnin bərpa variantı.
Yeri yerdə dualama yerdə dualanmıram
Bar yer verdi yerdə yerdən uçuş yeri
Süleyman qoşulan dölün bulub dualadı-lar
Süleyman ver süleymandan uçuş yeri
Mətndəki sözlərin vasitəsi ilə bərpa işini yapdıq. Ancaq bu tamam deyil.
3. orjinalla bərpa variantının sintezi.
Məni məndə demə məndə deyiləm - Yeri yerdə dualama yerdə dualanmıram
Bir mən vardı məndə məndən içəri - Bar yer verdi yerdə yerdən uçuş yeri
Süleyman quş dilin bilir dedilər - Süleyman qoşulan dölün bulub dualadı-lar
Süleyman var süleymandan içəri - Süleyman var süleymandan uçuş yeri
4.Bu mətn əsas sayılmır. Mətnin reaksiyası belə olmur. Aşağıdakı kimi mümkündü:
Yeri yerdə dualama yerdə dualanmıram
Bar yer verdi yerin yerində uçuş üçün
Süleyman calanan dölün bulub dualadılar
Süleyman var süleymandan da uçuş yeri (ver)
**
Dildəki bu oyun nə deməkdir? Belə bir eksperiment aparmaqla nə etmək istəyirik. Elədiklərimiz dilə nə verə bilir.
Bu sualı belə cavablandırmaq mümkün. Əslində bərpa zamanı yazdığımız dilin öz qanunları olması gərəkir. Bu qanunlara gəlib çıxmaq asan məsələ deyil. Qanun dediyimiz dilin qrammatik, sintaksis... kimi qaydaları şüur altı yasalarına söykənir əsasən. Ona görə də bir başa, məsələn, Yunusdan aldığımız örnəklə də bu işi tam reallaşdırmaq olmur.Çünki bərpa işlərini orijinal mətnin dil qaydaları əsasında aparırırıq. Bərpa zamanı üzə çıxan dilin qanunları yalnız yazılaraq, istifadə olunaraq öz gizlənmiş, ya itmiş rabitəsini dışa vurub, təqdim edəcək. Ancaq orijinal mətnlərin vasitəsi ilə apardığımız əməliyyat da dillə bağlı əsas məqsədi, incəlikləri dərk etmək baxımından yola veriləndir.
**
Ey dili qafil fil faili məchul fani f...
Yücə kitabımızda denilir: “biz əşyaya ad verdik.”
Ayətə bax, mümkünsə, astaca, diqqətli ol! Diqqətini astaca yönəlt. Düz deyirəm.
Əşyaya ad verilir. Sonra da insan tərəfindən verilir. Allah dünyadakı, aləmdəki mənaları, hikmətləri doldurur insanın ruhuna, şüuruna. Insan baxışlarıyla enerjini ötürür əşyaya. Əşya ötürülən enerjiylə reaksiyaya girir. Əşya məkanında həll olunmuş enerji insan baxışlarıyla geri qayıdarkən əşyanın da varlığında Allahın, İlahinin qoyduğu hikməti, məna enerjisini çəkib təfəkkürə yükləyir. Təfəkkürdə isə əşyaların İlahi tərəfindən özəl mahiyyəti, hikməti qərar tutduğundan, adlandırma özgə yerdə həllini tapa bilməz. Beləcə, beynimizdə, şüurumuzda, ruhumuzda əşya şəkillənincə, hüceyrələrin qızışması nəticəsində səs telləri ehtizaza gəlir.Səslənişdə şüurumuzdakı əşyanın qayıtmış energetik yükü səslər silsiləsi yaradaraq, əşya tutumu olaraq məna kimi sözdə təcəssüm tapır.
Ilkin dili necə bərpa etmək, sözlərin mənasını verən qarşılıqlar əsasında cümlələri, sözləri qrammatik, sintaksis formullarla yoluna qoymaq.
**
ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
qıyıb gözlərini ++ qıy-qay ( ışıqdan sürüşən), göz-köz-od, işıqdan sürüşüb odum
baxma uzağa ++ bax-bak- uzaq-uz-ak, uzaqdan üz ağ görünür. üzün ağı, baxma üzü ağ olana
səsini çıxarsan başının üzərində, - səs-sıs-səsin sızması, çıxar-çıx+ar-çox+ər-ərin çoxu( səsi çıxarmaq,- ər kişinin coxluğudur, baş-boş - (boşluq-yuxarı demək), üzəri-üzəi-izəri-izdən gəlir (iz qoymaq)- sızmağını çox ər yuxarı boş (luqda) izdən
(halən) sıxılar, nurun yarılar ey dost: ++sıxıntı-çıxıntı-çıxılar: nur-nardandı, atəşdən törəyir nur, yarıl(maq)- yarılan yer alır, yer+al kimidir. Ey dost-dəst kimidir. (dostluq dəstlənmiş gül kimidir, yəni iylənilir, qoxlanır, dostluqda ətir var) çıxılar nardan yer alar, ey dəstələnmiş gül
bax göy üzünə ++ bax-bak-pak, yəni baxmağı bacaran, görən adam təmizlənir energetik olaraq pak olur. Göy-bu söz G+ÖY demək, gö+öy, yəni yuxarı evdir. Üz-izdir, tanrı öz izini üzdə gerçəkləşdirir. Pak yuxarı evə izdir
adını ətindən sümüyündən çıxar, ++ad-od, (ad yaxınlaşdırır, odda isidib yaxınlaşdır) ət-od demək, insan bədəni bişəndən, ilik sümükləyəndən sonra əti də gerçək şəkildə oluşur. Sümük-kimlik, çıx-çox demək, ( mənası da məlum) odunu odundan kimlik çoxdur
dünya faniliyində dilinin ucunda rənglər dəyişsin, ++dünya-dön+ yana, dünya fırlandığı üçün, hərəkətin deyir. Fani- fani, dil-dul-dol fani, insan dolanda dili köməyinə gəlir. Uc-aç-uçmaqdan gəlir. Bir şeyin ucu əslində açdır, açılandır, açandır. Rəng-r+əng, ra+əng-allahın ucalığı demək, dəng allahın ucalığı kimi dəyərləndirilmiş. Dəyiş (mək) – döyüş-məkdən gəlir. Dönən yan dolunun açımında allahın ucalığı döyüş
ardında dönsən də : ++ ard - dön-
görə bilməyəcəyin yol++gör-gir-məkdən törər. gördüyünə girirsən. daşı görən daşa girir. Bil-bul-dan törər. ( bulmayacağın). Yol-yox-dan törər.
qokulanmış hava ++qoxu – qo+ku-xu hava-hu+var-dan törəmiş.
gərək alma yeyəndən sonra ++gərək-gər+ək- gör+ək, gördüyünü ək-bitir, alma-al+ ma, al+ma-ver, ucadan verilən. yemək-ye+mak, ya-maq , yam+maq, yan+maq, yemək yanmaqdan törəyir, sonra-son+ara, sun+ara , ara verilən, gördüyünü ək alma ara verilən
susub sükutu zaman bilərdim ++sus(maq) – sız-maqdı, insan ızanda sakitləşir, boşalır. Sükut-su+küt (dayanmış, ağır, lam, dayanmış), zaman-zəm-in ( dilimizdə zənni, alt qat var) mən, dərin qatdakı mən-zaman adlanır. Bil-bul-dan gəlir. Sızıb lam dayanmış zəmin bulardım
ətimi sümüyümü üstümə çəkə-çəkə ey qafil: ++ ət-id-dir, yəni ət görüntüdür. Sümük-son+mülk, sona qalan varın bədəndən odur. Üstüm-ist+tüm, bu söz ilgincdir: yəni məndən yuxarı, hər yer istidir, həm də istəniləndir. Nəyə görə, ona görə ki, bizdən yuxarı bizim əbədi doğma məskənimizdir. çək-çökə-dəndi. Ey qafil. Idimi son mülkümü məndən yuxarı istidir çökə-çökə ey qafil
suda balığınan üzər, ++su – sun-ver. Balıq-bul+lək (q) lək dərin demək. Dərində tapılan. Üz-(mək) izdir, üzən üz buraxıb gedər. Sunda (verilən yerdə) dərində tapılanla izər( izlər)
budaqda quşunan ötərdim, ++ bud+ak, bit (mək)- ak (yücədə) - yuxarıda bitən. quş-qoş-qaş, göydə qaraltıdır, qaş kimidir. Öt (oxu)-oxuyan, ötən- həm də itəndir, özü görünmür səsi görünür. Yuxarıda bitən qaraltıynan itərdim
Bumu dərdin, ey qafil ++ BU, dərd-dart-dı. Dərd insanı çəkib, dartır. Insanın çəkisi dərdiylə bilinir. Həyatın dərkinə çıxarır. Ey qafil. ( bu ibarə dəyişməz) bumu çəkin, ey qafil
elə ki qaranlıq gecəni verdi qabağa
yol – riz ayağım altında çanaqlı bağa :
++++ elə - ələk sözündəndir. Ələkdən keçməyən başqa bir mənayla açılmaz. Elə sözü də ələk kimi özündən sonra gələn anlamı özündən süzüb, ələyib olur elə. Ki –qalır yerində. Qaranlıq- qor+yanlıq, yanmış qor Gecə-
ver – verən, verilən var olur-var. Qabaq – qab+ak-qab+ax, yəni qaba ax, irəli gəlmək, qaba axmaq kimidir. Irəli, özündən qabaq qab kimidir. Hər addımımız qaba dolur sanki.
ələk ki yanmış qor gecəni var qaba axan
**
Məna variantı:
ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
işıqdan sürüşüb odum
baxma üzü ağ olana
sızmağını çox ər yuxarı boş(luqda) izdən
çıxılar nardan yer alar ey dəstələnmiş gül
Pak yuxarı evə izdir
Odun odundan kimliyi çoxdur
Dönən yan dolunun açımında allahın ucalığı döyüş
ardında dönsən də
girib bulmayacağın yoxluq
qoxulanmış Hu var
gördüyünü ək alma ara verilənə
Sızıb lam dayanmış zəmin bulardım
son mülkümü məndən yuxarı istidir çökə-çökə ey qafil
Sunulanda dərində tapılanla izlər
Yuxarıda bitən qaraltıynan itərdim
bumu çəkin ey qafil
ələk ki yanmış qordur- gecə var qaba axan
**
Bu mətnin ikinci variantı isə orijinaldakımisraların ardınca bərpa olunan misralar təşkil edəcək. Yəni, bir misra ilkin, bir misra dönmüş misralar yerini aıacaq.
Mənaların sintez variantı
**
ey dadi bidad danəndə dəhan dərviş d...
qıyıb gözlərini -1
işıqdan sürüşüb odum
baxma uzağa -2
baxma üzü ağ olana
halən)sıxılar, nurun yarılar, ey dost -3
sızmağını çox ər yuxarı boş(luqda) izdən
çıxılar nardan yer alar, ey dəstələnmiş gül
Pak yuxarı evə izdir -1
bax göy üzünə
Odun odundan kimliyi çoxdur -2
adını ətindən sümüyündən çıxar,
Dönən yan dolunun açımında allahın ucalığı döyüş -3
dünya faniliyində dilinin ucunda rənglər dəyişsin
ardında dönsən də -4-0
girib bulmayacağın yoxluq -5
görə bilməyəcəyin xərclənmiş yol
qoxulanmış Hu var -6
qoxulanmış hava
gördüyünü ək alma ara verilənə -1
gərək alma yeyəndən sonra
Sızıb lam dayanmış zəmin bulardım -2
susub sükutu zaman bilərdim
son mülkümü məndən yuxarı istidir çökə-çökə ey qafil -3
ətimi sümüyümü üstümə çəkə-çəkə, ey qafil
Sunulanda dərində tapılanla izlər -4
suda balığınan üzər
Yuxarıda bitən qaraltıynan itərdim -5
budaqda quşunan ötərdim
bumu çəkin, ey qafil - 6
ələk ki yanmış qordur- 7
budaqda quşunan ötərdim
gecə var qaba axan -8
Bumu dərdin, ey qafil
Nəticə:
Görəsən bu qədər söz oyunu nəyə gərək idi? Istər-istımız suallar ortaya çıxır. Biz bu eksperimenti ona görə aparırıq ki, dilin mahiyətini anlayaq. Dilin varlığını duyaq. Istifadə etdiyimiz sözlərin nə dərəcədə bizim qəsd etdiyimiz şəkildə, niyyətimizə, məqsədimizə, içimizə uyğun gəldiyinindən xəbər tutaq.
Bu eksperimentin digər bir özəlliyi, işlətdiyimiz hər hansı bir cümlənin hardasa məqsədə heç uyğun gəlmədiyi qənaətini hasil etməsindən ibarətdir.
Digər bir fakt isə, bu şəkildə dilin, sözlərimizin yolunu izləmək, sözlərin konkret olaraq bir neçə məna qatında, fərqli ünvanları göstərməsini üzə çıxardır.
Dilimizdəki sözlərin məna qatını öyrəndkcə, bu sözlərin energetik hazırlıqlıqla insan oğlunu necə qoruduğunu anlamaq mümkün.
Biz danışarkən maksimum enerjimizdən istifadə edirik. Fikirə, düşüncəyə, münasibətə, söhbətə yönəlmiş bu enerjini sözlə təmasında, əgər işlətmiş olduğumuz sözlər bir neçə qata, bir neçə qatdan ibarət özəl mənaya malis olmasaydılar, dəhşətli xaosla üzləşməli olardıq. Davamlı hava boşluğunda qorxu yaradan enerji toqquşmalarından xaos yaranar, dağıntı müşahidə edilər, ətrafda yanıq ət iyininin qoxusu cövlan edər, havada sonsuz küllər uçuşar, dumanlıq yarana bilərdi. ancaq sözlərin bu şəkildə bir yapıya dil içində sahib olması, bizim tərəfimizdən gələn energetik yaradıcı ( istənilən vəziyyətdə) gücü alıb öz məqamından, qatlarından keçirib, əhilləşdirib tənzimləyərək, ən üst qatda, düzeydəki şəkliylə ifadəmizə yararlı olmağa başlayır.
Bu prosesin öz üsə bir sözün hər qatdakı şəklini, həm də mənasını, istiqamətini qoruyub yaşatmış, diri saxlamış olmasına yardım edir.
Bizim varlığımızın, özünü ifadə təqdimatımızın mahiyyət olaraq üzə çıxması, gerçəkləşməsi dilimizdəki hər bir səsin, sözün bizimlə kosmosun arasında lazım olan tutumda bağlılığımızı, əlaqə imkanlarımızı qorumağa, yeri gəldiyində bərpa prinsiplərinə kimi işləmlərə imkan yaradır.
Yuxarıda gördüyünüz dilin bərpası adın altındakı çalışma kiçik bir misal kimi təqdim edildi. Hər kəs bu örnəyi ən məhşur mətin, şeir parçası üzərində uyğulaya bilər.
əsas məqsəd isə, sözsüz, dilin imkanlaqrını, mahiyyətini, xüsusiyyətlərini, sözlərin hansı missiyyaya sahib olması, bizim varlığımızı qorumaqda hansı energetik elastikliyə, aktivliyə sahib olması kimi özəl¬liyini açıb göstərməkdi.
Bir sözlə, dilimizdəki sözlərin hər bir məna qatındakı özümüzü ifadə imkanı, mahiyyəti fərqli mənalardan keçirmək qaydası, gözə-gö¬rünməz, hiss olunmaz qanunu insana məna aləmi vasitəsi ilə ruhi həyatına, dünyasına da yön vermək, şərait yaratmaq xüsusiy¬yətlərini ortya çıxarır, hardasa, formaya salır.
Xanəmir Telmanoğlu
2005
(ARDI VAR)
